Hoạt động nghiệp vụ tại Chi cục Kiểm dịch thực vật Vùng I (Hải Phòng). Ảnh: T.Bình​​​.

Vi phạm gần bằng 0

Hải Phòng là địa bàn có lượng hàng hóa XNK lớn của cả nước, trong đó có đến hàng trăm nghìn tờ khai hải quan thuộc diện phải kiểm tra chuyên ngành (KTCN). Đây cũng là địa bàn thực hiện địa điểm KTCN tập trung đối với hàng hóa XNK tại cửa khẩu đầu tiên của cả nước (từ cuối năm 2015), nhưng tỷ lệ phát hiện vi phạm liên quan đến lĩnh vực này ở khu vực cảng Hải Phòng thời gian qua là rất thấp.

Theo Cục Hải quan Hải Phòng, năm 2016, trên địa bàn có 166.121 tờ khai hàng hóa XNK thuộc diện quản lý chuyên ngành, chiếm 12,82% tổng lượng tờ khai của toàn Cục. Dù số lượng tờ khai thuộc diện KTCN tại đơn vị còn rất lớn nhưng số vụ việc phát hiện vi phạm lại vô cùng nhỏ, chỉ có 275 tờ khai trong năm 2016 tương đương tỷ lệ 0,0016% (275/166.121 tờ khai). Mặt khác, các vi phạm được phát hiện chủ yếu do vi phạm về chậm nộp kết quả kiểm tra.

Địa bàn Hải Phòng chỉ là một ví dụ cụ thể cho tình trạng được xem là rất phổ biến về sự kém hiệu quả trong hoạt động quản lý chuyên ngành, cụ thể ở đây là KTCN hiện nay.

Theo Cục Giám sát quản lý về hải quan (Tổng cục Hải quan), đến nay có 15 đơn vị KTCN thuộc 6 bộ, ngành tham gia hoạt động tại 10 địa điểm KTCN được bố trí ở những địa bàn có lưu lượng hàng hóa XNK lớn, gồm: Bộ Khoa học và Công nghệ; Bộ Y tế; Bộ Giao thông vận tải; Bộ Công Thương; Bộ Văn hóa- Thể thao và Du lịch; Bộ Thông tin và Truyền thông.

Đại diện Cục Giám sát quản lý về hải quan đánh giá: Sau một thời gian đưa vào vận hành thí điểm, các địa điểm làm thủ tục KTCN tập trung đối với hàng hóa XNK đã bộc lộ tồn tại, vướng mắc như: Địa điểm KTCN tập trung chỉ được trang bị các phương tiện làm việc văn phòng, hành chính, chưa được trang bị máy móc, thiết bị để phân tích, thử nghiệm, do đó chưa cho ra kết quả kiểm tra tại chỗ. Hiện các địa điểm này mới chỉ dừng ở việc thực hiện việc tư vấn, giải đáp vướng mắc, đăng ký kiểm tra, lấy mẫu và trả kết quả kiểm tra. Việc kiểm tra chất lượng hàng hóa và an toàn thực phẩm thực hiện trên mẫu hàng vẫn phải gửi về phòng thí nghiệm nội địa để kiểm tra và chờ kết quả kiểm tra. Do đó, tỷ lệ doanh nghiệp đăng ký làm thủ tục KTCN tại đây vẫn còn thấp (16,62%), chủ yếu là các doanh nghiệp XNK không thường xuyên, nhỏ lẻ, lần đầu.

Hiện nay, các cửa khẩu quốc tế, cửa khẩu chính mới chỉ có lực lượng kiểm dịch động vật, thực vật được bố trí quy củ hơn cả. Nhưng các phương tiện, dụng cụ kiểm tra đơn giản, kính hiển vi, que đo... nên việc KTCN của hai lực lượng này chủ yếu kiểm tra hàng hóa bằng cảm quan, chỉ một số ít trường hợp khó xác định thì lấy mẫu gửi về tuyến sau để phân tích, xét nghiệm. Theo một số thông tin, ở những địa bàn có số lượng mẫu kiểm dịch động vật, thực vật lớn như Hải Phòng, Lạng Sơn tỷ lệ phát hiện vi phạm trên số lượng mẫu kiểm tra cũng rất ít.

Cần đổi mới căn bản phương thức quản lý

Có thể khẳng định rằng, công tác quản lý nhà nước về chất lượng đối với hàng hóa XNK là cần thiết để đảm bảo những mặt hàng đưa ra thị trường phải đạt các tiêu chuẩn theo quy định. Nhưng không thể thực hiện mục tiêu này theo kiểm đánh đồng, “vơ bèo vạt tép” để đè ra kiểm tra tất cả doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực đó dù đấy là những doanh nghiệp uy tín, có thương hiệu toàn cầu, quy mô lớn, hoạt động lâu năm và đã được thực hiện kiểm tra nhiều lần nhưng không phát hiện vi phạm; đồng thời hàng hóa nhập khẩu đã được cơ quan chức năng các quốc gia sở tại có trình độ phát triển cao hơn Việt Nam chứng nhận.

Với kiểu kiểm tra “thà nhầm còn hơn bỏ sót” như đề cập ở trên nên hiệu quả quản lý thực chất chưa cao, trong khi doanh nghiệp thì vẫn gặp vô vàn khó khăn, tốn kém về thời gian, tiền bạc để thực hiện. Rõ ràng KTCN đang là một lực cản lớn đối với nỗ lực của Chính phủ về cải cách, đơn giản hóa thủ tục, giảm thời gian thông quan hàng hóa XNK.

Theo một lãnh đạo Cục Hải quan Hải Phòng, để tháo gỡ khó khăn cho cộng đồng doanh nghiệp và nâng cao hiệu quả KTCN, đề nghị Bộ Tài chính chủ động đôn đốc các bộ, ngành thực hiện Đề án nâng cao hiệu lực, hiệu quả kiểm tra chuyên ngành đối với hàng hóa XNK theo Quyết định 2026/QĐ-TTg (theo Quyết định 2026, Chính phủ giao Bộ Tài chính là cơ quan chủ trì-PV).

Bên cạnh đó, cần giải quyết bất cập đối với việc lấy mẫu kiểm tra chất lượng và kiểm tra về an toàn thực phẩm bởi các cơ quan quản lý chuyên ngành không quy định cụ thể, rõ ràng phương thức lấy mẫu, thời gian, địa điểm lấy mẫu. Do vậy, việc KTCN không có hiệu quả, tỷ lệ phát hiện vi phạm rất thấp. Vấn đề này cần được quy định chặt chẽ bằng văn bản quy phạm pháp luật.

Ngoài ra, theo Cục Hải quan Hải Phòng bộ, ngành chức năng cần tăng cường trang bị máy móc, thiết bị, nguồn nhân lực để cơ quan Hải quan vừa thực hiện chức năng kiểm tra hải quan, vừa KTCN theo tiêu chuẩn và sự ủy quyền của cơ quan quản lý chuyên ngành, được quy định tại Điều 33 Nghị định 08/2015/NĐ-CP.

Trong buổi làm việc với các đơn vị chức năng khối cơ quan Tổng cục Hải quan về nâng cao hiệu quả thực hiện Cơ chế một cửa quốc gia và KTCN mới đây, Tổng cục trưởng Tổng cục Hải quan Nguyễn Văn Cẩn yêu cầu các đơn vị phải làm việc với cơ quan chức năng của các bộ, ngành để khẩn trương đưa ra được danh mục cụ thể đối với những mặt hàng xuất nhập khẩu phải KTCN và các tiêu chuẩn kỹ thuật kèm theo.